Patron

„Ludzie, którymi miałem zaszczyt dowodzić, to nie wyspa oderwana od społeczeństwa ani cierpiętnicy, dla których było ideałem polec za Ojczyznę, lecz świadomi swych obowiązków młodzi obywatele Rzeczypospolitej, dla których ideałem było żyć dla Niej i pracą przyczynić się do Jej świetności.”

hm. kpt. Ryszard „Jerzy” Białous, dowódca Batalionu „Zośka”

Historia Batalionu „Zośka”

Batalion „Zośka” formalnie powstał w ostatniej dekadzie sierpnia 1943 roku, lecz faktycznie istniał już na długo przedtem. Formacje konspiracyjne, które stały się jego podstawą, rozpoczęły swą podziemną pracę jeszcze w murach oblężonej Warszawy 27 września 1939 r. pod kryptonimem „Szare Szeregi”. Dnia 3 listopada 1942 r. harcerze wchodzący w skład Szarych Szeregów zostali podzieleni na trzy piony wiekowe : „Zawisza”(do lat 16), „Bojowe szkoły” (16-18lat) i „Grupy Szturmowe”(Powyżej lat 18). Komendantem „Grup Szturmowych” został „Zośka” - Tadeusz Zawadzki.

Dowódcą wojskowym „Grup Szturmowych” mianowano por. sap. hm. 'Jerzego' - Ryszarda Białousa. „Zośka” został jego zastępcą.
20 sierpnia 1943 r. zespół OS "Jerzy" dowodzony przez „Zośkę” wziął udział w akcji "Taśma", w ramach której zaatakowano niemieckie posterunki straży granicznej. Żołnierzom GS-ów wyznaczono atak na posterunek we wsi Sieczychy koło Wyszkowa pod dowództwem Andrzeja „Morro”. W akcji zakończonej zdobyciem posterunku zginął tylko jeden członek grupy - oficjalnie obserwator akcji: Tadeusz Zawadzki „Zośka”.
Śmierć „Zośki” zamknęła jeden i otworzyła drugi rozdział historii Warszawskich Grup Szturmowych.
1 września1943 r. na miejsce dotychczasowego OS "Jerzy", do życia powołany został batalion, któremu na cześć poległego dowódcy „Grup Szturmowych” nadano nazwę"Zośka".
Na liście poległych znalazło się wielu z tych, których chłopcy szczególnie ukochali i którzy zabłysnęli wyjątkowymi walorami osobistymi i dowódczymi. Poszczególne kompanie i plutony przybierałysobie odtąd ich imiona. Pierwsza kompania nazwana została „Maciek”, od pseudonimu Macieja Bittnera, druga - „Rudy”, od pseudonimu Janka Bytnara. Jeden z plutonów nazwał się „Alek", od przydomku Aleksego Dawidowskiego, inny - „Felek", od Feliksa Pendelskiego, jeszcze inny - "Włodek", od Andrzeja Malinowskiego. Pluton kobiecy służby sanitarnej i łączności - „Oleńka”, od pseudonimu Aleksandry Grzeszczak.

W powstaniu batalion „Zośka”, liczący 300 osób, wchodzi w skład zgrupowania „Radosław”, na czele którego stoi ppłk. Radosław (Jan Mazurkiewicz) dowódca Kedywu. W godzinie „W” baon „Zośka” ma swoje miejsce w Głównej Kwaterze Harcerzy „Pasieka Szarych Szeregów”.
O godz. 16.45 „Zośka” zaczyna akcję powstańczą. Poszczególne oddziały zajmują bez cięższych walk wyznaczone im uprzednio obiekty i rejony. 2 sierpnia zdobyte zostają na ul. Okopowej dwa czołgi typu „Pantera”. Tego samego dnia utworzono pluton pancerny batalionu „Zośka”, w skład którego weszły dwa zdobyte czołgi, podległe taktycznie dowódcy zgrupowania ppłk. „Radosławowi”. Tego też dnia zdobyto szkołę przy ul. Spokojnej, biorąc do niewoli 18 jeńców. 5 sierpnia zajęta zostaje druga część obozu na Gęsiej, gdzie uwolniono ponad 300 więźniów-Żydów, obywateli różnych okupowanych krajów. Część z nich dołączyła do baonu.

Ciężar walk przesuwa się w bezpośredni rejon cmentarzy, o które bój trwać będzie do końca pobytu na Woli. 11 sierpnia w krwawych walkach batalion wycofuje się przez getto na Stare Miasto. W dniu tym zostaje ciężko ranny dowódca zgrupowania ppłk. „Radosław”. Na Woli pozostaje około 60 poległych i zaginionych. Zostają również dwa zdobyte czołgi. 11 dni walk o Wolę umożliwiło innym dzielnicom, a przede wszystkim Śródmieściu i Starówce zorganizowanie skuteczniejszej obrony.12 sierpnia „Zośka” atakuje Stawki, nieprzyjaciel naciska z rejonu Muranowskiej. Do batalionu wcielony zostaje oddział z Kedywu Okręgu Warszawskiego. Nieprzyjacielskie ataki przybierają na sile, szczególnie od strony getta. Batalion utrzymuje rejon Szpitala Jana Bożego, ulicę Bonifraterską, teren warsztatów „Fiata” na Sapieżyńskiej. Kwatery i miejsce postoju dowództwa znajdują się przy ul. Franciszkańskiej 12. 28 sierpnia zbombardowana zostaje Franciszkańska 12, gdzie pod gruzami ginie 14 ludzi z I plutonu 2 kompanii „Rudy” i 4 ludzi z I kompanii „Maciek”. Batalion przenosi się na Koźlą 7, trzymając w dalszym ciągu północną część Starego Miasta, a więc linię Franciszkańskiej, Sapieżyńskiej, Zakroczymskiej. Ulicami ze Starówki do Śródmieścia udaje się przebić tylko części 2 kompanii „Rudy” wraz z dowódcą batalionu hm. por. „Jerzym” i dowódcą 2 kompanii hm. ppor. „Morro”. Reszta batalionu wraz z częścią rannych przechodzi kanałami do Śródmieścia. Po krótkim pobycie w tej dzielnicy w nocy z 4 na 5 września zgrupowanie „Radosław”, a z nim i batalion „Zośka” przechodzi na bliski Czerniaków w rejon ul. Śniegockiej i ZUS. Do zgrupowania „Radosław” wcieleni zostają pozostali przy życiu żołnierze batalionu „Parasol” pod dowództwem por. „Jeremiego” (Jerzego Zborowskiego).
Prawie 6 dni trwa odwrót ku Wiśle wzdłuż ulicy Wilanowskiej na przestrzeni niecałych 500 m. Otoczona, broni się „Zośka” przez ostatnie dni w budynku Wilanowska 1. Z 22 na 23 września opuszcza palący się budynek, a przechodząc na brzeg Wisły, oczekuje na obiecaną przeprawę na Pragę. Nie dochodzi jednak ona do skutku. Część ludzi płynie wpław, kilku z hm. por. „Jerzym” udaje się dostać z bronią do Śródmieścia, jeszcze inni wychodzą razem z ludnością cywilną; reszta dostaje się do niewoli.
Batalion stracił w Powstaniu Warszawskim łącznie ponad 300 ludzi, w tym poległych i zaginionych. Zginęli wszyscy dowódcy trzech kompanii, prawie wszyscy dowódcy plutonów. Wśród poległych było 48 instruktorów harcerskich.

red. Kasia Chmielarz i Iza Rataj